شعر زبان سعدی و زبان شعر حافظ

3. سبب شدی که شوق همه‌ی اسباب و اساس خانه‌ی عقل مرا تاراج کند. من تو را که دزدِ آشکاری هستی از نهان می‌بینم.

4. شور عشق تو عقل مرا به کلی مقهور کرده است. مثل کسی شده‌ام که نهانی به تماشای دزدی ایستاده است که روز روشن دارد مال او را می‌برد.

5. ستایش خرام معشوق در تنهائیش که با تمام عالم سودا نمی‌توان کرد؛ لذت تماشای او که هوش از سر می‌برد و همه را حیرت زده می‌کند؛ شوق خدمت به او؛ عمق شیدایی عاشق و، سرانجام، وقوف عاشق به ناکامی نهائیش.

6. تمنای خدمت به پیر خرابات به پاس حق نعمت او؛ امید رفتن به بهشت در عین ادامه‌ی باده‌خواری؛ آرزوی تداوم واقعه ای که آتش به حاصل عمر شخص زده است؛ دعوت به مدارا با میخواره چون نمی‌دانیم چه در سر دارد؛ و، سرانجام، اصرار به می‌خواری به دلیل عام بودن فیض رحمت "او" که در غزل معلوم نیست چه کسی است.

7.تمنای خدمت به کسی به پاس حق نعمت؛ امید بخشایش از او برای شخص گناهکاری؛ آرزوی تداوم عشقی با همه‌ی جانکاه بودنش؛ امید عنایت به نیت خیری که در پس گناهی ظاهری نهفته است؛ و، در نهایت، مژده‌ی برخورداری از رحمت عامی.

سؤال این است که راز این تفاوت میان غزل‌های سعدی و حافظ در چیست؟ چه چیزی سبب می‌شود که فاصله‌ی صورت و محتوی در غزل حافظ به مراتب بیش از آن باشد که در غزل سعدی مشاهده می‌شود؟

برای این سؤال، لااقل در آثاری که در دسترس من بوده‌اند، پاسخ چندانی به چشم نمی‌خورد. تنها مطلبی که در این باره هست به تفاوت‌های سبک عراقی با سبک هندی مربوط می‌شود که گاه از آن‌ها در تبیین تفاوت‌های میان سعدی و حافظ استفاده کرده‌اند. به این‌ترتیب که اول سعدی را، به حق، نماینده‌ی سبک عراقی گرفته‌اند و حافظ را، به ناحق، نماینده‌ی سبک هندی در سالم‌ترین صورت آن پنداشته‌اند و آن‌گاه گفته‌اند اشعار عراقی ساده و روان‌اند و به راحتی می‌توان به پیام آن‌ها پی برد و، لاجرم، اشعار سعدی هم از این قاعده مستثنی نیستند.

برعکس، اشعار سبک هندی پیچیده‌اند و سرشار از مضمون‌پردازی‌های ظریف و نازک‌بینانه‌اند و ناگزیر، نمی‌توان به آسانی به پیام آن‌ها راه یافت و اشعار حافظ هم، خواه ناخواه، به همین دلیل دوریاب‌تر و دیر فهم‌ترند.

این مدعا اگرچه به واقعیت کمابیش نزدیک است و چه بسا بتواند به جای خود از عهده‌ی تبیین برخی تفاوت‌های شعر سعدی با شعر حافظ برآید، با این همه، لااقل به سه دلیل نمی‌تواند پاسخ قانع کننده ای به سؤال ما بدهد:
یکی اینکه سوای سعدی و حافظ، شاعران فراوان دیگری هم هستند که یا پیرو سبک عراقی‌اند یا پیرو سبک هندی. ولی در شعر آنان هیچ تفاوتی با لحاظ فاصله‌ی صورت از محتوی به چشم نمی‌خورد، گو آنکه شعر پیروان سبک هندی سرشار از مضامین ظریف و باریک‌بینی‌های زبانی و ادبی، هم، البته، هست.

دیگر اینکه انتساب حافظ به سبک هندی چندان درست نیست، گو آنکه شعر حافظ نیز، چون اشعار سبک هندی، پیچیده و سرشار از ظرافت باشد. چرا که شعر سبک هندی شعر انتقال پیام از رهگذر مضمون‌پردازی است. و مضمون‌پردازی موجب محدود و محصور شدن پیام شعر در چنبره‌ی مضمونی می‌شود که برای بیان آن طرح ریخته‌اند. و این، به ناگزیر، راه را بر عبور پبام از دو سطح معنای زبانی و معنای ادبی به کلی می‌بندد. حال آنکه شعر حافظ، در بیشتر موارد، به وِیژه در شعرهای متعالی‌تر او، شعر انتقال پیام از رهگذر نقل و ناقص و یا نقل کاملِ معانی به عرصه‌های بالا و بازهم بالاتر است.

و این، خودبه‌خود، موجبات انعکاس معانی با یکدیگر و پیدایش فضاهای معنایی تودرتو و نامتناهی را در عالم شعر فراهم می‌آورد، آن‌گونه که شرح آن در جایی دیگر آمده است.

سرانجام، سوم این که نسبت دادن همه‌ی تفاوت‌های موجود میان شعر و شاعران به اختلاف در سبک آنان، خواهی نخواهی، به انکار فردیت خلاق شاعر و نادیده گرفتن نقش عظیم ابداع و ابتکارِ او در امر آفرینش هنری می‌انجامد.

حال آنکه شعر به صرف آنکه نوعی هنر با نام هنر کلامی‌ است، بیش از هر چیز عرصه‌ی خلاقیت است که خود نتیجه‌ی مستقیم تفرد شاعر و تسلط او بر همه‌ی ابزارها و اسبابِ پردازش ادبی است. و این در مورد هر شاعری، البته، صادق است، خاصه در مورد شاعران یگانه و بی همتایی چون سعدی و حافظ که پایگاه ممتاز و دست نایافتنی خود را در بوته‌ی تاریخ و در پهنه‌ی چالش‌های قرون به ثبوت رساند ه‌اند.

مقوله‌ی سبک که، به هر حال، مبین ذهنیت شاعر و گرایش‌ها و گزینش‌های او، حتماً هست، برای هر شاعر بزرگی حکم نقطه‌ی آغاز خیزش او به سوی اوج‌های تازه در فضاهای لایتناهی آفرینش‌گری و نوآوری را دارد، نه حکم نقطه‌ی پایان خلقت‌گری‌های او یا قید و بندی که جولان او را در عرصه‌ی هنر محدود سازد.